T&L W trakcie naszej wizyty w woj. małopolskim trafiliśmy do miasteczka gdzie odwiedziliśmy Zamek Żupny w Wieliczce. Zachwycaliśmy się już Kopalnią Soli i spacerowaliśmy po Parku św. Kingi. To tu odpoczywaliśmy w Tężni Solankowej. Nadszedł czas na wizytę w jeszcze jednej atrakcji tego górniczego miasteczka. To Zamek Żupny, którego historia sięga XIII i XIV w. Od 2013 r. znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO.
O naszych przygodach przeczytacie na blogu www.myzwiedzamy.pl.
Zamek Żupny w Wieliczce – historia
Najstarsza część obiektu pochodzi z wieków XIII i XIV. Jest to Zamek Środkowy. Budowę zainicjował książę Henryk IV Prawy (Probus). Miejsce stało się siedzibą zarządu kopalń Wieliczki i Bochni, czyli przedsiębiorstwa solnego Żup Krakowskich, które było w posiadaniu władcy. To jedno z najdłużej działających przedsiębiorstw na świecie.
Kolejne części Zamku Żupnego są nieco młodsze. Zamek Północny to wiek XIV i XV a Południowy pochodzi z przełomu XIX i XX w. Na terenie podziwiamy jeszcze basztę z wieku XIV.
Zamek Żupny to historyczna siedziba administracji kopalni soli od końca XIII w. do roku 1945.
Żupą krakowską zarządzał żupnik, czyli administrator mianowany przez króla. Największy rozwój zamku i Wieliczki miał miejsce za czasów Kazimierza Wielkiego. Umocnił on i przebudował zamek. Za panowania jednego z najwybitniejszych władców Polski dochód z wydobywania soli to 1/3 budżetu państwa.
Zamek przez około 650 lat ulegał pożarom, oblężeniom, wojnom i innym nieszczęściom. Dzięki temu wygląda dziś inaczej niż pierwotnie. Największe zniszczenia miały miejsce w 1945 r., kiedy to zbombardowały go wojska radzieckie. My oglądamy stan po renowacji, która zakończyła się w 1992 r.
Obecnie w zamku ma siedzibę Muzeum Żup Krakowskich.
Zamek Żupny w Wieliczce – funkcje poszczególnych obiektów
Zamek Środkowy – „Dom pośród Żupy” (XIII –XIV w)
Mieściła się w nim Izba Grodzka (Sala Gotycka), w której odbywały się sądy podkomorskie (szlacheckie).
W Izbie Królewskiej zatrzymywał się władca podczas wizytowania żupy (od XIV w. do 1620 r.).
Istniały tu pomieszczenia do sprzedawania soli. Obecnie wystawa z największą w Polsce kolekcją cennych solniczek.
Zamek Północny – „Dom Żupny” (XIV-XV w.).
Mieszkali tu na piętrze urzędnicy. W tym miejscu od XVI do XVII w. istniała kaplica św. Stanisława.
Na parterze było więzienie żupne Groch, łojownia i inne pomieszczenia. W łojowi wydawany był łój, czyli tłuszcz zwierzęcy służący górnikom do oświetlania kopalni.
Wzdłuż ściany w XIX w. dodano drewniany ganek, który oglądamy również podczas naszej wizyty.
Obecnie mieści się tu siedziba Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, pracownie i archiwum.
Zamek Południowy (XIX i XX w.)
Miejsce przeznaczone na kancelarie, mieszkania dla wartowników i wozownia. Obecnie znajduje się tu m.in. sala wystaw czasowych.
Fragment kuchni żupnej (XV w.)
To ciekawe miejsce, ponieważ był tu w pierwszy w Polsce zakład zbiorowego żywienia. Darmowe pożywienie otrzymywali pracownicy administracji, górnicy i prasołowie. Prasoł bądź prasół to kupiec zajmujący się sprzedażą soli lub mięsa. Kuchnia działała na tych zasadach prawie do końca XVI w.
Baszta (XIV w.)
Ten obiekt znajduje się obok fragmentów murów obronnych miasta, które powstały w XIII w. za panowania Kazimierza Wielkiego. W ich obręb wchodziło 19 baszt i dwie bramy.
Szyb poszukiwawczy (połowa XIII w.)
Na dziedzińcu zamkowym znajduje się najstarszy w Wieliczce szyb poszukiwawczy.
Zamek Żupny w Wieliczce – Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka
Muzeum zostało założone w 1951 r. i mieści się w nieczynnej części jednej z najstarszych na świecie kopalni soli kamiennej. Zbiory to około 20 tys. eksponatów. Muzeum oraz cała kopalnia wpisane jest przez UNESCO na Międzynarodową Listę Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego.
Do muzeum należą dwie ekspozycje:
– podziemna, która znajduje się w Kopalni Soli Wieliczka na III poziomie, czyli 135 m pod ziemią. Ciekawostką jest to, że mamy tu do czynienia z największym w Europie podziemnym muzeum (7481 m2 powierzchni).
– Ekspozycja na powierzchni ulokowana jest w Zamku Żupnym, w którym teraz się znajdujemy. To w tej części mieści się jedna z najcenniejszych na świecie kolekcji solniczek. Prezentowane jest to około 1000 eksponatów.
Solniczki pochodzą z najlepszych warsztatów złotniczych oraz wytwórni porcelany. Eksponaty prezentują style od gotyku przez barok, klasycyzm, secesję do art. deco. Wykonane są ze złota, srebra, drewna, porcelany, kamieni szlachetnych, szkła, kości i np. masy perłowej.
Solniczki to nie tylko miejsce przechowywania soli. W średniowieczu była to ozdoba stołów. Ich wykonanie świadczyło o statusie i zamożności właściciela. Były to niezwykle cenne fragmenty wystroju stołów na dworach książęcych i królewskich. Stawiane były obok najważniejszej osoby w towarzystwie.
Pod koniec XVII w. były elementem rozbudowanych serwisów stołowych. Powstały solniczki i naczynia do przypraw imitujące postacie: Indian, pasterek i pasterzy, zakochanych par, Afrykanek itd. Aż trudno sobie wyobrazić tak strojne zastawy. Przecież były w nich jeszcze świeczniki, naczynia, sztućce, puchary, tace itd.
Ciekawostki o solniczkach
Solniczki były jednym z najważniejszych naczyń stołowych, ponieważ przechowywano w nich sól, jako niezwykle cenny artykuł. Były przechowywane w skarbcach z innymi kosztownościami.
Powiedzenie „siedzieć za solą” oznaczało siedzenie na najważniejszym miejscu przy stole za ustawioną w tym miejscu solniczką.
Król Francji Karol V w 1378 r. zaprosił wiele koronowanych głów. Nie wiedział czy postawić solniczkę przed sobą czy przed którymś z gości. Nakazał, aby je umieszczono przed każdym. Miał do wyboru 46 wspaniałych.
Komponowanie wystroju stołów było np. w XVIII w. nie lada sztuką. Wykwintnych elementów było bardzo dużo. Wśród nich znajdowały się oczywiście solniczki o wielu ciekawych kształtach.
W Wieliczce znajduje się jeden z największych na świecie rokokowych porcelanowych zestawów przyprawowych. Jego wymiary to 60 x 57 x 47 cm. Wykonano go około 1765 r. Unikat w polskich zbiorach. Jest to zastawa środka stołu z Alegoriami Czterech Pór Roku.
Zamek Żupny to z całą pewnością miejsce, które należy odwiedzić przebywając w Wieliczce. Obiekt jest wyjątkowy w skali kraju i świata oraz posiada bogatą historię. Tuż obok za murami znajduje się kościół św. Klemensa papieża i męczennika. O nim jednak dowiecie się w kolejnym wpisie śledząc naszą stronę www.myzwiedzamy.pl.
